Shytat

Shytat janë një sëmundje infektive akute e shkaktuar nga virusi i shytave, i cili bën pjesë në familjen Paramyxoviridae. Kjo sëmundje karakterizohet kryesisht nga inflamacioni dhe ënjtja e gjëndrave parotide, gjëndrave të pështymës të vendosura para veshëve. Megjithëse zakonisht konsiderohet një sëmundje e butë e fëmijërisë, shytat mund të prekin edhe adoleshentët dhe të rriturit, shpesh me simptoma më të rënda dhe një rrezik më të lartë të komplikacioneve. Falë vaksinimit masiv, incidenca e shytave ka rënë ndjeshëm, por shpërthimet ende mund të ndodhin, veçanërisht në komunitetet me nivele të ulëta vaksinimi. Infeksioni transmetohet përmes pikave të frymëmarrjes dhe simptomat zakonisht shfaqen 16-18 ditë pas ekspozimit.

Simptomat e shytave zakonisht shfaqen rreth 16-18 ditë pas ekspozimit ndaj virusit, por mund të variojnë nga 12 deri në 25 ditë. Simptomat e zakonshme përfshijnë:

• Ethe: Zakonisht e ulët në fillim, por mund të rritet.
• Humbje oreksi.
• Dhimbje koke.
• Të vjella.
• Dhimbje fyti.
• Ënjtje e gjëndrës parotide: Kjo është shenja më karakteristike. Ënjtja zakonisht fillon rreth lobit të veshit dhe përhapet në zonat përreth. Margjinat mund të jenë të paqarta. Lëkura lokale nuk është e kuqe, por mund të ketë një dhimbje djegëse dhe ndjeshmëri të lartë në prekje. Mund të ndikojë në njërën ose të dyja anët e fytyrës.
• Dhimbje gjatë përtypjes ose gëlltitjes.
• Dhimbje muskulore.

Në disa raste, sidomos te fëmijët e vegjël, infeksioni mund të jetë asimptomatik ose me simptoma shumë të lehta, duke e bërë të vështirë diagnozën pa teste laboratorike.

Shkaku i shytave është virusi i shytave (Mumps virus), i cili është një paramiksovirus. Ky virus përhapet lehtësisht nga personi në person përmes pikave të frymëmarrjes (siç janë kollitja, teshtitja ose të folurit), kontaktit të drejtpërdrejtë me pikat e pështymës ose mukusit, ose kontaktit me objekte të kontaminuara me pështymë nga një person i infektuar. Periudha e inkubacionit është zakonisht 16-18 ditë, por mund të variojë nga 12-25 ditë.

Shytat zakonisht klasifikohen si një sëmundje e vetme, por mund të ndryshojnë në manifestimet e tyre klinike dhe komplikacionet, duke mos pasur "lloje" të ndryshme në kuptimin tradicional. Megjithatë, mund të dallojmë:

• Shytat me manifestim tipik: Karakterizohen nga ënjtja klasike e gjëndrave parotide, shpesh shoqëruar me ethe dhe simptoma të tjera të përgjithshme.
• Shytat atipike (asimptomatike ose subtile): Raste ku infeksioni ndodh pa simptoma të dukshme ose me simptoma shumë të lehta dhe jo-specifike, duke e bërë diagnozën më të vështirë pa teste laboratorike. Këta individë ende mund të përhapin virusin.
• Shytat me komplikacione: Ndodh kur virusi prek organe të tjera përveç gjëndrave parotide, siç janë truri (meningjiti, encefaliti), testikujt (orkiti), vezoret (ooforiti) ose pankreasi (pankreatiti). Këto raste konsiderohen më të rënda dhe kërkojnë vëmendje mjekësore.

Diagnoza e shytave bazohet zakonisht në simptomat klinike, sidomos në praninë e ënjtjes karakteristike të gjëndrave parotide. Megjithatë, për të konfirmuar diagnozën dhe për të dalluar shytat nga sëmundje të tjera me simptoma të ngjashme, mund të përdoren teste laboratorike, siç janë:

• Testet serologjike: Kërkojnë antitrupa (IgM dhe IgG) specifikë ndaj virusit të shytave në gjak. Prania e antitrupave IgM tregon një infeksion të freskët.
• Testi PCR (Reaksioni Zinxhir i Polimerazës): Detekton materialin gjenetik të virusit (ARN) në mostrat e pështymës, urinës ose lëngut cerebrospinal. Ky është një test i ndjeshëm dhe specifik.
• Kultura virale: Izolimi i virusit nga mostrat klinike, megjithëse më pak i zakonshëm për diagnozën rutinë për shkak të kohës së gjatë që kërkon.

Në raste të komplikacioneve, mund të kërkohen ekzaminime shtesë, si analizat e lëngut cerebrospinal në rast të meningjitit ose ekzaminimet e ultrazërit për të vlerësuar gjendrën parotide dhe organet e tjera.

Shytat mund të shkaktojnë komplikacione ose përkeqësime të gjendjes, duke përfshirë:

• Meningjiti viral: Është komplikacioni më i zakonshëm, ku virusi shkakton inflamacion të mbulesave të trurit dhe palcës kurrizore. Simptomat përfshijnë dhimbje koke, qafë të ngurtë dhe ndjeshmëri ndaj dritës.
• Orkiti: Inflamacion i testikujve te meshkujt pas pubertetit, i cili mund të çojë në dhimbje, ënjtje dhe, në raste të rralla, sterilitet.
• Ooforiti: Inflamacion i vezoreve te femrat, zakonisht më pak i zakonshëm dhe më pak i rëndë se orkiti.
• Pankreatiti: Inflamacion i pankreasit, i cili shkakton dhimbje barku, të vjella dhe të përziera.
• Shurdhimi: Një komplikacion i rrallë por serioz, shurdhimi mund të jetë i përkohshëm ose i përhershëm, duke ndikuar në njërin ose të dy veshët.
• Encefaliti: Një komplikacion i rëndë ku virusi shkakton inflamacion të trurit, që mund të rezultojë në ndryshime neurologjike serioze.
• Miokarditi: Inflamacion i muskulit të zemrës, i cili është i rrallë.

Parandalimi i shytave është thelbësor dhe bazohet kryesisht në:

1. Vaksinimi: Vaksina MMR (Fruthi, Shytat, Rubeola) është mënyra më efektive për të parandaluar shytat. Kjo vaksinë zakonisht jepet në dy doza, e para në moshën 12-15 muajshe dhe e dyta në moshën 4-6 vjeçare, para fillimit të shkollës.
2. Higjiena personale: Lani duart shpesh me sapun dhe ujë, sidomos pas kollitjes, teshtitjes ose para ngrënies.
3. Evitimi i kontaktit: Personat e infektuar duhet të izolohen për të parandaluar përhapjen e virusit tek të tjerët, sidomos gjatë periudhës ngjitëse (nga disa ditë para fillimit të simptomave deri në pesë ditë pas shfaqjes së ënjtjes së gjëndrave).
4. Kopertura e hundës dhe gojës: Mbuloni gojën dhe hundën me një shami letre ose me bërryl kur kolliteni ose teshtini.
5. Pastrimi i sipërfaqeve: Pastrimi dhe dezinfektimi i sipërfaqeve të prekura shpesh mund të ndihmojë në uljen e rrezikut të transmetimit.

Trajtimi i shytave është kryesisht mbështetës, pasi nuk ka ilaçe specifike antivirale për virusin e shytave. Strategjitë e trajtimit përfshijnë:

1. Trajtimi i përgjithshëm mjekësor perëndimor:
   • Pushim i mjaftueshëm: Pacientët me ethe duhet të qëndrojnë në shtrat. Pushimi në shtrat për 5-9 ditë mund të çojë në një shërim më të lehtë dhe të zvogëlojë ndjeshëm dëmtimin e organeve të tjera, veçanërisht te të rriturit për të parandaluar ose zvogëluar incidencën e orkitit.
   • Dietë: Ushqimi duhet të jetë i butë ose gjysmë-i lëngshëm. Pini shumë ujë dhe mbani higjienën orale.
   • Higjiena orale: Shpërlani gojën ose lani dhëmbët pas çdo vakti. Përdorni shpëlarës goje me kripë ose 2% bikarbonat natriumi.
   • Parandalimi i pankreatitit: Shmangni ngrënien e tepërt, ushqimet pikante ose acide, dhe kufizoni marrjen e niseshtesë dhe yndyrave. Nëse dyshohet për pankreatit, konsumoni produkte qumështi, fruta dhe perime. Në rast të pankreatitit të konfirmuar, është e nevojshme agjërimi për një periudhë dhe ndjekja e udhëzimeve të trajtimit të pankreatitit.
2. Medikamente antivirale:
   • Megjithëse nuk ka medikamente specifike antivirale për virusin e shytave, ribavirina (10-15mg/kg në ditë, intravenoz, për 3-5 ditë) mund të konsiderohet për efektet e saj antivirale të gjera.
   • Vaksina e shytave dhe imunoglobulina mund të konsiderohen për parandalim dhe profilaksi pas ekspozimit.
3. Steroidet: Përdoren përkohësisht për efektet e tyre anti-inflamatore jo-specifike për të lehtësuar simptomat e intoksikacionit dhe për të zvogëluar shqetësimin e pacientit, veçanërisht në raste klinike të rënda si meningjiti ose orkiti. Prednizoni zakonisht administrohet me gojë (30-40mg në ditë për të rriturit, doza e reduktuar për fëmijët) për 3-4 ditë.
4. Trajtimi simptomatik:
   • Për ethe të larta (mbi 39°C) ose simptoma të theksuara sistemike, përdoren antipiretikë si aspirina.
   • Për dhimbje të forta të orkitit, mund të bëhen injeksione lokale anestetike, së bashku me mbështetje testikulare.
5. Trajtimi me mjekësi kineze: Përqendrohet në pastrimin e nxehtësisë dhe detoksifikimin e trupit, duke nxitur qarkullimin e Qi dhe gjakut, dhe duke reduktuar ënjtjen. Përdoren formula bimore të përshtatura sipas simptomave, si Huanglian, Huangqin dhe Bupleurum. Trajtimet e jashtme përfshijnë aplikime dhe salca topikale.
6. Trajtime lokale: Aplikimi i preparateve të bëra nga komponentë të mjekësisë tradicionale kineze në zonën e prekur.
7. Akupunktura: Përdoren teknika specifike si terapia e gjakderdhjes në pika të caktuara të akupunkturës për të lehtësuar simptomat shpejt dhe akupunktura tradicionale me gjilpëra për të adresuar stagnacionin dhe akumulimin e nxehtësisë në vendin e ënjtjes.

Duhet të shihni mjekun nëse dyshoni se ju ose fëmija juaj keni shyta. Është veçanërisht e rëndësishme të kërkoni kujdes mjekësor nëse shfaqen ndonjë nga simptomat e mëposhtme, të cilat mund të tregojnë komplikacione:

• Ethe e lartë (mbi 39°C).
• Dhimbje të forta koke.
• Ngurtësi të qafës.
• Ndjeshmëri ndaj dritës.
• Dhimbje ose ënjtje në testikuj (te meshkujt adoleshentë ose të rritur).
• Dhimbje të forta barku, të vjella ose të përziera.
• Konvulsione.
• Dobësi ose humbje e vetëdijes.
• Dhimbje akute në gjoks ose gulçim.
• Shurdhim i papritur.

Kontaktoni gjithashtu mjekun nëse simptomat nuk përmirësohen brenda disa ditësh ose nëse shfaqen simptoma të reja dhe shqetësuese.

Shytat janë një sëmundje virale ngjitëse, kryesisht e parandalueshme me vaksinën MMR. Edhe pse shpesh e lehtë, mund të shkaktojë komplikacione serioze si meningjiti ose steriliteti te meshkujt. Njohja e simptomave, izolimi dhe trajtimi mbështetës janë thelbësore. Vaksinimi mbetet mbrojtja më e mirë kundër kësaj sëmundjeje dhe ndihmon në mbrojtjen e komunitetit.