Krizat e Përgjithësuara

Krizat e përgjithësuara janë një formë e krizave epileptike që përfshijnë të dyja anët e trurit që në fillim. Ato karakterizohen nga humbje e ndërgjegjes dhe shfaqje të simptomave motorike ose jomotorike që ndodhin njëkohësisht në të dyja anët e trupit. Ndryshe nga krizat fokale, të cilat fillojnë në një zonë të caktuar të trurit dhe mund të përhapen, krizat e përgjithësuara përfshijnë një rrjet të gjerë neuronal në të dy hemisferat cerebrale që nga fillimi i shkarkimit anormal elektrik. Këto kriza janë shpeshherë më dramatike dhe mund të shoqërohen me rrezik më të lartë lëndimi për individin. Menaxhimi i tyre kërkon një diagnozë të saktë dhe një regjim trajtimi të vazhdueshëm.

Simptomat e krizave të përgjithësuara mund të ndryshojnë në varësi të llojit të krizës, por zakonisht përfshijnë:

• Lëvizje toniko-klonike (dikur të njohura si kriza "grand mal"), të karakterizuara nga ngurtësim i papritur i muskujve (faza tonike) dhe pastaj lëvizje ritmike, të shpejta, të pakontrollueshme (faza klonike).
• Humbje e ndërgjegjes, shpesh e menjëhershme.
• Ndërgjegje e dëmtuar ose e turbullt gjatë dhe pas krizës.
• Opisthotonus (ngurtësim i shpinës, ku koka dhe thembrat janë të harkuara prapa).
• Inversion i këmbëve (këmbët kthehen nga brenda).
• Dridhje ose tremujore.
• Kafshim i gjuhës (shpesh gjatë fazës tonike-klonike).
• Rrahje të shpejta të zemrës.
• Humbje e refleksit të dritës.
• Nofulla të mbyllura fort.
• Inkontinencë urinare.

Shkaktarët e krizave të përgjithësuara mund të jenë të ndryshëm dhe shpeshherë të paidentifikuar qartë. Mund të përfshijnë predispozicion gjenetik, anomalitë strukturore të trurit (si tumoret, dëmtimet nga goditjet, ose keqformimet kongjenitale), infeksionet (meningjiti, encefaliti), dëmtimet traumatike të kokës, dhe çrregullimet metabolike. Gjithashtu, faktorë të caktuar si stresi, privimi nga gjumi, konsumimi i alkoolit ose ilaçeve të caktuara, dhe ndryshimet hormonale (sidomos tek gratë) mund të shkaktojnë kriza tek individët e predispozuar.

Krizat e përgjithësuara klasifikohen në disa lloje kryesore, bazuar në karakteristikat e tyre:

• Krizat Toniko-Klonike (Grand Mal): Këto janë llojet më të njohura dhe shpesh përfshijnë ngurtësim të trupit (faza tonike) dhe më pas dridhje ritmike të krahëve dhe këmbëve (faza klonike). Shoqërohen me humbje të plotë të ndërgjegjes.
• Krizat e Absencës (Petit Mal): Karakterizohen nga periudha të shkurtra (zakonisht 5-15 sekonda) të humbjes së ndërgjegjes ose fiksimit të vështrimit, shpesh të ngatërruara me ëndërrim apo mosvëmendje. Nuk ka lëvizje të mëdha trupore.
• Krizat Mionike: Këto përfshijnë lëvizje të shkurtra, të papritura, si një "goditje elektrike" në muskuj ose grupe muskujsh. Mund të shkaktojnë rënien e objekteve nga duart ose rrëzimin e personit.
• Krizat Atonike (Drop Attacks): Shkaktojnë humbje të papritur të tonusit muskular, duke bërë që personi të rrëzohet menjëherë. Ndërgjegjja mund të humbet shkurtimisht.
• Krizat Tonike: Përfshijnë ngurtësim të papritur dhe të vazhdueshëm të muskujve, shpesh duke rezultuar në rënien e personit.
• Krizat Klonike: Më pak të zakonshme si lloj i veçantë i përgjithësuar, ato karakterizohen nga dridhje ritmike të vazhdueshme të muskujve.

Diagnoza e krizave të përgjithësuara bazohet në një kombinim të historisë klinike të detajuar, ekzaminimit neurologjik, dhe testeve diagnostike. Mjeku do të pyesë për përvojat e krizave, duke përfshirë llojin, frekuencën, kohëzgjatjen, dhe faktorët nxitës. Elektroencefalograma (EEG) është një mjet thelbësor diagnostik, pasi mund të regjistrojë aktivitetin elektrik anormal në tru që është karakteristikë e krizave. Në raste të caktuara, mund të kryhen edhe imazheri e trurit si rezonanca magnetike (MRI) ose tomografia e kompjuterizuar (CT) për të identifikuar ndonjë anomali strukturore që mund të jetë shkaktare. Analizat e gjakut mund të ndihmojnë në përjashtimin e shkaqeve metabolike apo toksike.

Faktorët që mund të përkeqësojnë krizat e përgjithësuara ose të rrisin frekuencën e tyre përfshijnë:

• Marrja jo e rregullt e medikamenteve antiepileptike ose ndërprerja e papritur e tyre.
• Privimi kronik nga gjumi ose oraret e parregullta të gjumit.
• Konsumimi i tepërt i alkoolit ose përdorimi i substancave narkotike.
• Stresi i theksuar emocional ose fizik.
• Infeksionet ose sëmundjet e tjera akute që ndikojnë në gjendjen e përgjithshme shëndetësore.
• Ndryshimet hormonale, veçanërisht cikli menstrual tek gratë (epilepsia katameniale).
• Dritat ndezëse (fotosensitiviteti) te disa individë.

• Marrja e rregullt dhe në kohë e medikamenteve të përshkruara nga mjeku.
• Sigurimi i një gjumi të mjaftueshëm dhe të rregullt.
• Shmangia e alkoolit dhe substancave narkotike.
• Menaxhimi i stresit përmes teknikave relaksuese, ushtrimeve fizike, ose terapisë.
• Identifikimi dhe shmangia e faktorëve specifikë nxitës, si dritat ndezëse apo tingujt e lartë, nëse janë të pranishëm.
• Kujdesi i duhur mjekësor për çdo infeksion ose sëmundje tjetër që mund të ndikojë në kontrollin e krizave.
• Përdorimi i kujdesshëm i ilaçeve të tjera që mund të ndërveprojnë me medikamentet antiepileptike.

Qasjet e trajtimit për krizat e përgjithësuara përfshijnë:

1. Parimet e farmakoterapisë: Trajtimi i suksesshëm farmakologjik duhet t'u përmbahet parimeve specifike për të rritur efikasitetin, sidomos thelbësore në menaxhimin e epilepsisë. Aktualisht, ilaçet antiepileptike (AEDs) efektive mund të kontrollojnë krizat në rreth 80% të pacientëve me epilepsi. Aplikimi i AEDs duhet të ndjekë këto parime:
   1. Medikamentet bazuar në llojin e krizës: Çdo AED është më efektiv për një lloj specifik krize, më pak efektiv ose joefektiv për të tjerat, dhe mund t'i përkeqësojë ato. Për shembull, Etosuximidi është më i mirë për krizat e absencës, por joefektiv për të tjerat. Fenobarbitali është efektiv për krizat toniko-klonike, por është raportuar se shkakton kriza të absencës. Klinicistët duhet të zgjedhin AEDs bazuar në llojin e krizave.
   2. Koha për fillimin e medikamenteve: Një diagnozë e qartë e epilepsisë është parakusht për trajtimin. Medikamentet këshillohen pas dy ose më shumë krizave brenda një viti. Rreziku i rikthimit ndryshon, duke qenë më i lartë në çrregullimet progresive ose strukturore të trurit, të dukshme përmes modeleve specifike të EEG-së, të shfaqura gjithashtu në krizat parziale, ato me deficite neurologjike, vonesa zhvillimi, ose çrregullime psikiatrike. Fillimi i ilaçit mund të vonohet në mungesë të këtyre faktorëve për vëzhgim. Fillimisht duhet të merret parasysh largimi i faktorëve nxitës si ilaçet, alkooli, lodhja, stresi dhe fotosensitiviteti.
   3. Medikamente afatgjata: Pasi identifikohet një ilaç dhe dozë efektive për kontrollin e plotë të krizave, aplikimi i vazhdueshëm është i nevojshëm. Pas arritjes së kontrollit të plotë pa efekte anësore, vazhdimi për 3-5 vjet rekomandohet para se të shqyrtohet ndërprerja. Qasja mund të ndryshojë bazuar në etiologjinë, llojin e krizës dhe frekuencën. Reduktimi gradual i dozës gjatë të paktën gjashtë muajve rekomandohet për ndërprerje.
   4. Administrimi i vazhdueshëm i medikamenteve: Administrimi i rregullt dhe në kohë i medikamenteve mban nivelet efektive të përqendrimit në gjak dhe arrin qëllimet antiepileptike.
   5. Monoterapia: Toksiciteti kronik mund të rezultojë nga përdorimi i kombinuar i AED-ve të shumta, duke përkeqësuar potencialisht krizat. Konsensusi aktual favorizon monoterapinë, duke vazhduar me një ilaç të dytë vetëm pasi të konfirmohet se monoterapia dështon për shkak të zgjedhjes së gabuar të medikamentit, dozës së pamjaftueshme ose problemeve me aderencën. Në rastet kur monoterapia nuk mund të kontrollojë krizat e absencës ose lëvizjet toniko-klonike, kombinimi i AED-ve si Etosuximidi me Valproatin e Natriumit, ose shtimi i një benzodiazepine, mund të jetë efektiv. Megjithatë, kombinimi i ilaçeve me struktura kimike të ngjashme, p.sh., Fenobarbitali me Primidonin, nuk rekomandohet. Mattson (1990) zbuloi se trajtimi i pacientëve, të cilët nuk iu përgjigjën monoterapisë, me dy lloje ilaçesh ishte 40% efektiv. Monoterapia duhet të fillojë me një dozë të ulët dhe të rritet gradualisht në një nivel efektiv pa efekte anësore — përqendrimi i qëndrueshëm efektiv në gjak. Monitorimi i niveleve të gjakut ndihmon në ruajtjen e dozës; rregullimet arbitrare të dozës nuk këshillohen.
   6. Parimet e rregullimit të dozës: Zakonisht përfshijnë fillimin me një dozë të ulët, pastaj rritjen graduale në dozën minimale efektive që kontrollon krizat pa shkaktuar reaksione toksike. Për shkak të variabilitetit individual, një qasje e personalizuar është e nevojshme. Për fëmijët, kërkohet dozim bazuar në peshë, ndërsa foshnjat mund të kenë nevojë për doza relativisht më të mëdha për shkak të metabolizmit më të shpejtë. Për ilaçe si Fenobarbitali dhe Fenitoina me gjysmë jetë më të gjatë, kalimi në dozim një herë në ditë është i mundur pas stabilizimit të përqendrimit të ilaçit.
   7. Parimet e ndërrimit të medikamenteve: Përfshijnë shtimin gradualisht të ilaçit të ri ndërsa ndërpritet gradualisht i vjetri gjatë 3-7 ditëve për të shmangur përkeqësimin ose shkaktimin e status epilepticus.
   8. Parimet për reduktimin dhe ndërprerjen e medikamenteve: Mbrojnë vazhdimin bazuar në llojin e krizës, frekuencën dhe efektet anësore për 3-5 vjet pas kontrollit të plotë të krizave, pastaj ndërprerjen gradualisht. Për GTCS (krizat toniko-klonike të përgjithësuara), procesi i ndërprerjes nuk duhet të zgjasë më pak se një vit, dhe për krizat e absencës, jo më pak se gjashtë muaj. Periudha më të gjata mund të jenë të nevojshme për ata që fillimisht ishin në doza më të larta. Ndërprerja nuk duhet të jetë e papritur për të shmangur shkaktimin e status epilepticus. Faktorë të tillë si anomali të qarta strukturore të trurit, shenja neurologjike pozitive, çrregullime psikiatrike, modele të vazhdueshme anormale të EEG-së, kriza parziale ose të përziera ndikojnë në kohën e tërheqjes së medikamenteve. Disa pacientë me epilepsi të trurit strukturor mund të kenë nevojë për medikamente gjatë gjithë jetës. Kujdes rekomandohet kur ndërpriten ilaçet te individët më të vjetër se 30 vjeç për shkak të një shkalle rikthimi mbi 50%, duke kërkuar medikamente afatgjata ose gjatë gjithë jetës. Rreth 70% e pacientëve me epilepsi nuk rikthehen pas një periudhe remisioni dhe ndërprerjeje të medikamenteve. Shkallët më të larta të rikthimit shihen në krizat parziale, me më të ulëtat në GTCS dhe krizat e absencës.

Është thelbësore të konsultoheni me mjekun ose të kërkoni kujdes mjekësor nëse:

• Keni një krizë për herë të parë.
• Kriza zgjat më shumë se 5 minuta.
• Keni kriza të shumta pa rifituar plotësisht ndërgjegjen mes tyre (status epilepticus).
• Keni vështirësi në frymëmarrje pas krizës.
• Keni lëndime gjatë krizës.
• Jeni shtatzënë dhe keni kriza.
• Keni efekte anësore të reja ose të përkeqësuara nga medikamentet antiepileptike.
• Krizat tuaja bëhen më të shpeshta ose ndryshojnë në lloj.
• Keni shqetësime në lidhje me diagnozën ose planin e trajtimit tuaj.

Një diagnozë e hershme dhe menaxhim i duhur janë thelbësore për të përmirësuar prognozën dhe cilësinë e jetës së individëve me kriza të përgjithësuara.

Krizat e përgjithësuara janë një gjendje komplekse neurologjike që kërkon menaxhim të kujdesshëm dhe afatgjatë. Me diagnozën e duhur dhe trajtimin e vazhdueshëm me medikamente antiepileptike, shumica e pacientëve mund të arrijnë kontrollin e krizave dhe të kenë një cilësi të mirë jetese. Është thelbësore të ndiqen me përpikëri udhëzimet e mjekut, të shmanget ndërprerja e papritur e medikamenteve, dhe të menaxhohen faktorët nxitës. Konsultimi i rregullt me një neurolog është kyç për monitorimin e progresit dhe rregullimin e planit të trajtimit, duke mundësuar një jetë më të qetë dhe pa kriza për shumë individë.